Νικολάι Μπερντιάγιεφ: Για τον Ντοστογιέφσκι

Μια από τις πλέον προβεβλημένες και ιδιαιτέρως γνωστές και σεβαστές τόσο στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Ρωσία, όσο και στη Δύση, μορφές της ρωσικής φιλοσοφικής και θεολογικής Αναγέννησης, του μοναδικού αυτού φαινομένου στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, είναι ο Νικολάι Αλεξάντροβιτς Μπερντιάγιεφ (1874 – 1948). 

Στο έργο του Νικολάι Μπερντιάγιεφ ξεχωριστή θέση έχει ο στοχασμός του πάνω στο έργο του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι. Για πρώτη φορά σε ελληνική μετάφραση από τα ρωσικά, τρία κείμενα του γνωστού Ρώσου φιλοσόφου Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) πάνω σε πρόσωπα και ζητήματα που θίγει το έργο του μεγάλου Ρώσου μυθιστοριογράφου Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881). Συγκεκριμένα, πρόκειται για το κείμενο του Μπερντιάγιεφ «Ο Μέγας Ιεροεξεταστής», το οποίο αποτελεί το Α΄ κεφάλαιο του βιβλίου "Η νέα θρησκευτική συνείδηση και η κοινωνία" (Αγία Πετρούπολη, 1907), και τα άρθρα του «Η περί ανθρώπου αποκάλυψη στο έργο του Ντοστογιέφσκι» και «Ο Σταβρόγκιν» που είχαν δημοσιευθεί στο περιοδικό Ρωσική σκέψη (1918 και 1914 αντιστοίχως). 

Τρία δοκίμια που συμπληρώνουν την ελληνική βιβλιογραφία για τον Ντοστογιέφσκι. Τρία δοκίμια από τον ανεξάντλητο πλούτο της ρωσικής θρησκευτικής και φιλοσοφικής σκέψης, αφορμή για αναστοχασμό του έργου του μεγάλου ανατόμου της ανθρώπινης ψυχής. 

Δημήτρης Μπαλτᾶς

Πρόλογος

Ν. Μπερντιάγιεφ, Γιά τόν Ντοστογιέφσκι, μετάφραση Δημ. Τριανταφυλλίδης, ἐκδόσεις s@mizdat, Ἀθήνα 2017

Στόν παρόντα τόμο παρουσιάζονται γιά πρώτη φορά σέ ἑλληνική μετάφραση τρία κείμενα τοῦ γνωστοῦ Ρώσου φιλοσόφου Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) πάνω στά πρόσωπα καί ζητήματα πού θίγει τό ἔργο τοῦ μεγάλου Ρώσου μυθιστοριογράφου Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881).

Συγκεκριμένα, πρόκειται γιά τό κείμενο τοῦ Μπερντιάγιεφ  «Ὁ Μέγας Ιεροεξεταστής», τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τό Α΄ κεφάλαιο τοῦ βιβλίου «Ἡ νέα θρησκευτική συνείδηση καί ἡ κοινωνία» (Ἁγία Πετρούπολη, 1907), καί τά ἄρθρα του «Ἡ περί ἀνθρώπου ἀποκάλυψη στό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι» καί «Ὁ Σταβρόγκιν» πού εἶχαν δημοσιευθεῖ στό περιοδικό Ρωσική σκέψη (1918 και 1914 ἀντιστοίχως).

Ἄς δοῦμε τώρα ἀναλυτικότερα ὁρισμένες, τίς κυριότερες κατά τήν γνώμη μου, τοποθετήσεις τοῦ Μπερντιάγιεφ σ’ αὐτά τά ὁμολογουμένως ἐνδιαφέροντα κείμενα.

Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ «Θρύλος τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ» ἐκτίθεται ἀπό τόν Ἰβάν Καραμάζωφ (βλ. Ἀδελφοί Καραμάζωφ, τ. Β΄, μετ. Ἄ. Ἀλεξάνδρου, ἐκδ. Γκοβόστη, Ἀθήνα, χ.χ. σσ. 99-121). Ἡ δράση τοῦ «Μύθου» τοποθετεῖται στήν Ἱσπανία τήν ἐποχή τῆς φοβερῆς Ἱερῆς Ἐξέτασης. Ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής συλλαμβάνει καί εἶναι ἕτοιμος νά ὁδηγήσει στήν πυρά καί τόν Χριστό πού θέλησε νά ἐπισκεφθεῖ τήν γῆ.

Στόν διάλογο, ἤ ἀκριβέστερα μονόλογο, πού ἀκολουθεῖ, ὁ Ἰβάν ἀναφέρεται ἀναλυτικά στούς τρεῖς πειρασμούς τοῦ Χριστοῦ στήν ἔρημο. Σχολιάζοντας τόν πρῶτο πειρασμό (Ματθ. 4, 3-4) ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής διατείνεται ὅτι ὁ Χριστός ἔδωσε στήν ἀνθρωπότητα τήν ἐλευθερία τῆς συνειδήσεως ἀλλά ὄχι τήν ἐπίγεια εὐημερία. Ὁπωσδήποτε ὁ Μπερντιάγιεφ θεωρεῖ τήν «ἀπόρριψη τῆς ἐλευθερίας ἐν ὀνόματι τῆς εὐτυχίας τῶν ἀνθρώπων καί τοῦ Θεοῦ ἐν ὀνόματι τῆς ἀνθρωπότητας» ὡς μία ἀπό τίς βασικές θέσεις τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ. Ἀλλά ἡ σκέψη τοῦ Μπερντιάγιεφ προχωρεῖ ἀπό τό θρησκευτικό πλαίσιο  τοῦ «Θρύλου» σ’ ἕνα εὐρύτερο ἀνθρωπολογικό καί πολιτικό πλαίσιο: «Σέ κάθε ἱκανοποιημένο θετικιστή τῆς ἐποχῆς μας βρίσκεται ἕνας μικρός Μέγας Ἱεροεξεταστής, ζεῖ το πνεῦμα του σέ ὅλους τούς φανατικούς ὑπερασπιστές τῆς ἐπίγειας εὐημερίας». Γιά τόν Ρῶσο φιλόσοφο, ὁ σοσιαλισμός πού ὑποσχόταν τότε, ἀλλά καί σήμερα, τήν οἰκοδόμηση τῆς ἐπίγειας βασιλείας, εἶναι «μία ἀπό τίς μορφές τοῦ πρώτου πειρασμοῦ».

Ὁ δεύτερος πειρασμός (Ματθ. 4, 6-7) ἑρμηνεύεται ἀπό τόν Μεγάλο Ἱεροεξεταστή ὡς μία σύνοψη τῶν μοτίβων «θαῦμα, μυστήριο καί αὐθεντία», τά ὁποῖα ἐπίσης ἀπορρίπτει τό πνεῦμα τοῦ θετικισμοῦ καί τοῦ ἀγνωστικισμοῦ. Σχολιάζοντας ὁ Μπερντιάγιεφ τήν κριτική τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ, ἐπισημαίνει ὅτι αὐτός «κατηγορεῖ τόν Χριστό γιά ἀνεπαρκή ἀγάπη πρός τούς ἀνθρώπους, γιά ἀριστοκρατική ἀντίληψη, γιά ὑπερεκτίμηση τῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου». Ὡστόσο, στήν σκέψη τοῦ Ρώσου φιλοσόφου, τονίζεται κυρίως ἡ πίστη: «Δέν θέλουμε θαύματα γιά νά πιστέψουμε, ἀλλά τήν πίστη ἡ ὁποία κάνει θαύματα, δέν θέλουμε τήν αὐθεντία ἀλλά τήν ἐλευθερία, δέν θέλουμε τό μυστήριο πού μᾶς καταπιέζει ἀλλά τήν ἐνόραση ἐκείνου τοῦ μυστηρίου». 

Ὁ τρίτος πειρασμός (Ματθ. 4, 8-10) εἶναι, γιά τόν Μπερντιάγιεφ, «ὁ δρόμος τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀνθρώπου, εἴτε πρόκειται γιά τήν ἐξουσία ἑνός, πολλῶν ὅλων, εἶναι ἡ θεοποίηση τοῦ κράτους». Ἐδῶ εἶναι σαφής ἡ ἐπίσης πολιτική ἑρμηνεία τοῦ χωρίου.

Συνοψίζοντας τήν ἀναφορά του στούς τρεῖς πειρασμούς πού θίγει ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής μέ ἀφετηρία τά ἀντίστοιχα εὐαγγελικά χωρία, ὁ Μπερντιάγιεφ ὁ ὁποῖος ὁμοίως ἐπιθυμεῖ τήν λύση τοῦ ἀνθρωπολογικοῦ-κοινωνικοῦ προβλήματος, θέτει τά ὅρια σ’ αὐτήν τήν προοπτική: «Χωρίς νά υποκύψουμε στόν πειρασμό τῆς αὐθεντίας τῶν ἐξωτερικῶν θαυμάτων, χωρίς νά ἀπαρνηθοῦμε τήν ἐλευθερία τῆς συνειδήσεως … διατηρώντας τήν ἐλευθερία τοῦ προσώπου». 

Εἶναι βέβαιο ὅτι ὁ Νικόλαος Μπερντιάγιεφ μίλησε πρῶτος, κατά τόν 20ό αἰ., γιά τό πρόσωπο καί τήν ἐλευθερία τοῦ προσώπου, καί μάλιστα πολύ πρίν ἀπό τούς Γάλλους ὑπαρξιστές ἤ τούς Ρώσους θεολόγους τῆς Διασπορᾶς: «Τό νά εἶσαι πρόσωπο, τό νά ἔχεις ἀτομικότητα, σημαίνει ὅτι πρέπει νά ὁρίσεις τή δική σου ἰδιαίτερη ἀποστολή στό σύμπαν, νά ἐπιβεβαιώσεις τήν πληρότητα τοῦ μοναδικοῦ Εἶναι στό οἰκουμενικό Εἶναι, σημαίνει νά τρέφεσαι με τούς χυμούς τῆς ἐν Θεῷ ζωῆς».

Γιά τόν Μπερντιάγιεφ ὁ Μέγας Ἱεροεξεταστής περιφρονεῖ ἀκριβώς τό ἀνθρώπινο πρόσωπο. Προσθέτει δέ ὅτι, ἐπειδή «στόν Μάρξ καί στόν μαρξισμό ὑπάρχουν τά χαρακτηριστικά τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστή», ὁ Μάρξ περιφρονεῖ καί αὐτός, κατά παρόμοιο τρόπο, τήν προσωπικότητα. 

Ἀσφαλῶς ὁ Μπερντιάγιεφ ἑρμηνεύει ἀνθρωπολογικά ὄχι μόνο τόν «Θρύλο τοῦ Μεγάλου «Ἱεροεξεταστῆ», ὅπως εἴδαμε παραπάνω, ἀλλά καί στά ἄρθρα πού συμπληρώνουν τόν παρόντα τόμο, ὁ Ρῶσος φιλόσοφος θεωρεῖ τόν Ντοστογιέφσκι ὡς ἐρευνητή τῆς ἀνθρώπινης φύσης: «Ὅλη ἡ τέχνη τοῦ Ντοστογιέφσκι δέν εἶναι παρά μία μέθοδος ἀνθρωπολογικῶν ἀναζητήσεων καί ἀνακαλύψεων».

Κατά τόν Μπερντιάγιεφ, ἄν καί στό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι ἀνευρίσκεται τό στοιχεῖο τοῦ διονυσιακοῦ καί τοῦ ἐκστατικοῦ, τό ἀνθρώπινο πρόσωπο δέν χάνεται σέ μία «ἀπρόσωπη ἑνότητα», ὅπως στίς ἀρχαῖες διονυσιακές τελετές, ἀλλά διατηρεῖται καί «παραμένει στό βάθος τοῦ Εἶναι».

Στό ἄρθρο «Ἡ περί ἀνθρώπου ἀποκάλυψη στό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι» ο Μπερντιάγιεφ χρησιμοποιεῖ πολλά χωρία ἀπό τίς «Σημειώσεις ἀπό τό Ὑπόγειο» του Ρώσου μυθιστοριογράφου, ἕνα ἀφήγημα στό ὁποῖο ὁ Ντοστογιέφσκι «θέτει τά θεμέλια τῆς νέας ἀνθρωπολογίας του». Μάλιστα ὁ Μπερντιάγιεφ θεωρεῖ ὅτι «τό δημιουργικό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι χωρίζεται σέ δύο περιόδους- πρίν ἀπό τίς ‘’Σημειώσεις ἀπό τό Ὑπόγειο’’ καί μετά τίς ‘’Σημειώσεις ἀπό τό Ὑπόγειο’’». Κυρίαρχη ἀνθρωπολογική ἀρχή καί στό ἰδιαίτερο αυτό ἀφήγημα εἶναι, γιά τόν Μπερντιάγιεφ, ἡ ἐλευθερία. Στό δεύτερο αὐτό κείμενο ὁ Ρῶσος φιλόσοφος διερευνᾶ, ἀνθρωπολογικά καί ὄχι ψυχολογικά, ὁρισμένες τραγικές φιγοῦρες τῶν ἔργων τοῦ Ντοστογιέφσκι, ὅπως τόν Ρασκόλνικοφ, τόν Βερσίλοφ, τόν Μίτια Καραμάζοφ, τόν Σταβρόγκιν.

Ἰδιαίτερα ἡ μορφή τοῦ Σταβρόγκιν ἀπό τούς «Δαίμονες» τοῦ Ντοστογιέφσκι θά ἀπασχολήσει, ἀπό ἀνθρωπολογικῆς πλευρᾶς, τόν Μπερντιάγιεφ στό τρίτο κείμενο πού πλαισιώνει τόν παρόντα τόμο: «Τό θέμα τῶν ‘’Δαιμόνων’’ εἶναι τό πῶς μία μεγάλη προσωπικότητα, ὁ ἄνθρωπος Νικολάι Σταβρόγκιν, ἔχει ἐξαντληθεῖ, ἔχει ἀπονεκρωθεῖ μέσα στόν χαοτικό δαιμονισμό πού ἔχει γεννήσει ἡ ἴδια». Συγκεκριμένα, στήν περίπτωση τοῦ Σταβρόγκιν, ἡ προσωπικότητα χάνεται μέσα «στόν δαιμονισμό τῶν παθῶν, τῶν ἐπαναστατικῶν καί τῶν ἐρωτικῶν, καί στήν ἀνθρώπινη ἀθλιότητα». Ὁ ἀνθρωπολογικός τύπος τοῦ Σταβρόγκιν αποτελεί, για τον Μπερντιάγιεφ, τήν ἐνσάρκωση ἑνός «ἀκραίου ἀτομικισμοῦ. Ἐάν ἡ δημιουργικότητα συνιστᾶ τό δεύτερο χαρακτηριστικό τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου, μετά τήν ἐλευθερία, εἶναι σαφές ὅτι ὁ Σταβρόγκιν δέν διακρίνεται ἀπό καμία δημιουργική πράξη (λ.χ. τήν ἀγάπη). Ἀναλυτικότερα ὁ Μπερντιάγιεφ ὑποστηρίζει ὅτι «ἡ τραγωδία τοῦ Σταβρόγκιν θέτει τό πρόβλημα τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ἔχει ἀποκοπεῖ ἀπό τήν κατά φύση ζωή καί ὁ ὁποῖος λαχταράει τή δική του … Ὁ Σταβρόγκιν, ὅπως καί ὁ Νίτσε, δέν γνώριζε τή θρησκευτική συνείδηση, στήν ὁποία θά ἔβλεπε τήν ἀποκάλυψη τῆς θείας φύσης τῆς ἀνθρώπινης δημιουργίας». 

Τέλος, νά σημειώσω ὅτι τό ὕφος τοῦ Μπερντιάγιεφ στά κείμενα πού συναπαρτίζουν τόν παρόντα τόμο, ὅπως καί στό σύνολο τοῦ ἔργου του, εἶναι σαφές καί συναρπαστικό. Ὁπωσδήποτε ὁ λόγος του, χωρίς τίς μακροσκελεῖς δευτερεύουσες προτάσεις καί τίς κουραστικές παραπομπές, δέν στερεῖται ἐπιστημονικότητας καί τεκμηρίωσης.