Σταύρου Γιαγκάζογλου: Ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι

Στα έργα του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι (1821-1881), τα οποία είναι τραγωδίες ιδιότυπης μορφής, όλα είναι πύρινα και δυναμικά και αφορούν τη δραματική πορεία του ανθρώπου και το νόημα της ύπαρξης. Μια προφητική ποιητική προσανατολίζει την ανθρωπολογική δραματουργία του Ντοστογιέφσκι προς το μέλλον. Οι ήρωες του αποκαλύπτουν την εσχατολογική εκστατικότητα της ύπαρξης, φανερώνοντας τις μυστικές και συνάμα δραματικές διαστάσεις της ζωής του ανθρώπου. Η λογοτεχνία του Ντοστογιέφσκι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «τραγωδία του Προσώπου». Ο Ρώσος συγγραφέας έστρεψε το βλέμμα και την προσοχή μας στη συγκεκριμένη ανθρώπινη ύπαρξη, στη μοναδική, ανόμοια και ανεπανάληπτη ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπου, η οποία δεν μπορεί υποβιβαστεί στο γενικό και αφηρημένο πεδίο της ανθρωπότητας ούτε να αναχθεί περαιτέρω σε κάποια έννοια γενικής ισχύος. Καμία γενική αρχή δεν είναι δυνατό να διατυπωθεί, η οποία να ερμηνεύει και να ξεκλειδώνει τους Αδελφούς Καραμαζώφ, τον πρίγκιπα Μίσκιν, τον Ρασκόλνικωφ, τον Σταυρόγκιν, τον Στάρετς Ζωσιμά. Καμία φιλολογική, ψυχολογική ή φιλοσοφική ανάλυση δεν είναι δυνατό να προσδιορίσει στατικά τον χαρακτήρα του Μαρμελάντωφ, της Γκρουσένκα, του Βερχοβένσκυ, της Ναστάσιας Φιλίπποβνας.

Στο λογοτεχνικό του έργο ο Ντοστογιέφσκι δεν επιδίωξε τη χαρακτηρολογική και συμπεριφορική σύνθεση αλλά τη βαθύτερη ανάλυση της ανθρώπινης ύπαρξης. Αναλύοντας τον συγκεκριμένο άνθρωπο φανέρωνε την πληρότητα και καθολικότητά του, δηλαδή την υπαρκτική ενότητα και το βαθύτερο νόημα της ζωής του συγκεκριμένου ανθρώπου ως προσώπου. Για τον λόγο αυτό το έργο του δεν συνιστά ούτε κοινωνική ηθογραφία ούτε αναλυτική ή συμπεριφορική ψυχολογία. Ο Ντοστογιέφσκι πασχίζει να αναδείξει το πρόσωπο του ανθρώπου στη δραματική αναμέτρησή του με την αλήθεια και το νόημα της ύπαρξης. Από αυτή την ανάδειξη προκύπτουν δευτερευόντως και η ψυχολογία, και η φιλοσοφία και η κοινωνιολογία και η πολιτική θεωρία. Πριν από όλα αυτά υπάρχει ο υπαρξιακός αγώνας και η δυναμική πραγμάτωση του ανθρώπου ως προσώπου και κατόπιν αναδύονται οι διάφορες εκφάνσεις της ζωής του που σαρκώνονται στις ποικίλες σχέσεις και στα συγκεκριμένα έργα του.

Ωστόσο, η αναζήτηση και η έκφραση του ανθρώπου ως μοναδικού και ανεπανάληπτου προσώπου δεν αποτελεί αφηγηματική ηθογραφία και ασφαλώς δεν είναι προϊόν μιας λογοτεχνικής μεθόδου που συλλαμβάνεται και κατασκευάζεται τεχνητά μέσα σε διανοητικά ή ιδεολογικά ή ψυχολογικά εργαστήρια μυθοπλασίας. Για τον Ντοστογιέφσκι το πρόσωπο είναι στάση ζωής και τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου. Σε αντίθεση με τον Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι βασανίστηκε στη ζωή, έζησε με πάθος και ένταση, ψηλάφησε την άβυσσο του μηδενός και της επανάστασης της ψυχής. Σε κάθε έναν ήρωά του υπάρχει και ζει ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι. Το έργο του φωτίζεται από τις πύρινες και συνάμα καθαρτήριες φλόγες των αβυσσαλέων αντιθέσεων της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Ντοστογιέφσκι δεν διερευνά θεωρητικά τους ήρωές του, δεν παίρνει αποστάσεις ασφαλείας από τα πάθη, τις αμαρτίες και τα βάσανά τους, δεν τους τοποθετεί στο ψυχαναλυτικό ανάκλιντρο, δεν ελέγχει ψυχρά και αμέτοχα τις ψυχικές παθήσεις και υπαρκτικές διαψεύσεις τους. Δεν πρόκειται απλώς για λογοτεχνικό εύρημα του Ντοστογιέφσκι ή για μία νέα ποιητική και αφηγηματολογική έκφραση του μυθιστορήματός του. Ο Ντοστογιέφσκι αγαπά και πάσχει ο ίδιος με τους ήρωές του. Εκλαμβάνει τα πρόσωπα αυτά και τα αναδεικνύει ως πολυτιμότερα και σημαντικότερα από τον ίδιο τον εαυτό του. Για τον λόγο αυτό και δεν τα εξωραΐζει λογοτεχνικά. Ο Ρασκόλνικωφ, ο συντετριμμένος ήρωας στο Έγκλημα και Τιμωρία, δεν εμφανίζεται εξεζητημένα και ηθικά ωραιοποιημένος. Τα πρόσωπα που κινεί στα πολυφωνικά μυθιστορήματά του ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι στυλιζαρισμένα, ηθικολογικά, αλλά είναι γυμνά, είναι αληθινά. Η δικαίωσή τους δεν είναι αποτέλεσμα ωραίων και ιδανικών πράξεων. Γι’ αυτό και δεν ερευνά τον άνθρωπο στις κανονικές, στις ηθικά σχηματοποιημένες και υγιείς σχέσεις της κοινωνικής του ζωής, αλλά κατέρχεται στο υποσυνείδητο, στο κρυφό πάθος, στην αμαρτία και στο έγκλημα, δηλαδή στο τραγικό γίγνεσθαι της ανθρώπινης ύπαρξης, στην τραγική βίωση της ζωής. Το θέμα της πλήρους εγκατάλειψης του ανθρώπου στα υπαρκτικά αδιέξοδα καθώς και στα αβυσσαλέα πάθη, στα ποικίλα βάσανα και στις δυσκολίες της ζωής επανέρχεται συχνά στους ήρωες του Ντοστογιέφσκι, σμιλεύοντας την τραγική πορεία του ανθρώπου στην κόλαση της μοναξιάς και της αλλοτρίωσης από την αλήθεια της ζωής.

Αστός, δίχως περιουσία, ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε συγγραφέας που έζησε γράφοντας και δημιουργώντας μέσα στη διαρκή αγωνία της ύπαρξης και στην ασθένεια της επιληψίας του με υπεράνθρωπη ενεργητικότητα και με εξαιρετικό πάθος. Δεν γνώρισε την καθολική αναγνώριση και τη δόξα παρά μόνο στο τελευταίο έτος της ζωής του. Ωστόσο, η υστεροφημία τον τοποθέτησε στο επίπεδο των μεγαλύτερων πνευμάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Με οξύτητα και οδύνη εξέφρασε τη μεταφυσική αγωνία του ανθρώπου της νεωτερικότητας συνάμα όμως και τη θερμή πίστη στο πρόσωπο του Χριστού σύμφωνα με τη θρησκευτική ευσέβεια και παράδοση του ρωσικού λαού. Ο Ντοστογιέφσκι ανανέωσε τη μυθιστορηματική τέχνη δημιουργώντας ένα πολύπλευρο και συνάμα προφητικό πνεύμα σκέψης. Οι σύγχρονοί του, στην καλύτερη περίπτωση είδαν τον Ντοστογιέφσκι ως μία αδέξια και ανυπότακτη ιδιοφυΐα και στη χειρότερη ως έναν σκανδαλοθήρα συγγραφέα, έναν μανιακό για ό,τι ήταν υπερβολικό και ασυνήθιστο. Ο φιλόσοφος Νικολάι Μπερδιάγιεφ δείχνει να πλησιάζει την αλήθεια: «Για να διαισθανθούμε πράγματι τον συγγραφέα των Καραμαζώφ, του Ηλίθιου και των Δαιμονισμένων, είναι απαραίτητο να έχουμε μια ψυχή με μια ορισμένη διάπλαση… και πρέπει να περιμένουμε τον 20ό αιώνα για να βρούμε παρόμοιες ψυχές». Ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε με τον τρόπο του βαθύς ανατόμος της ανθρώπινης ύπαρξης, εκφράζοντας με έντονα υπαρξιακό τρόπο το δράμα και τα ανθρωπολογικά αδιέξοδα της νεωτερικότητας. 

Ως διανοούμενος και λογοτέχνης ο Ντοστογιέφσκι εντάχθηκε στο ρεύμα των Σλαβόφιλων και συνάμα διαλέχθηκε παθιασμένα με την ευρωπαϊκή σκέψη και τα προβλήματα του ανθρώπου της εποχής του, δημιουργώντας με το έργο του το ρωσικό χριστιανικό ιδεώδες. Το ιδεώδες αυτό ενσαρκώνεται έκδηλα με τον πρίγκιπα Μίσκιν στο μυθιστόρημά του Ο Ηλίθιος. Οι άνθρωποι τον αποκαλούν «ο ηλίθιος», διότι ο Μίσκιν στερείται την αγάπη, διασχίζει τον κόσμο και τις παγίδες του δίχως προφύλαξη, ρισκάρει όλες τις συναναστροφές δίχως να χάσει την αθωότητα και την ευθύτητά του. Ωστόσο, το πρόσωπο του Μίσκιν που είναι εμπνευσμένο από τον Χριστό δεν διαδραματίζει τον ρόλο του αγαθοποιού ή του ειρηνοποιού, καθώς εύλογα αναμένουν όλοι, ούτε βελτιώνει τη διεφθαρμένη κοινωνία που τον περιβάλλει. Είναι Ο Ηλίθιος ένα είδος πολιτικής και κοινωνικής θεολογίας του Ντοστογιέφσκι; Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα αυτό είναι μόνο ο Μίσκιν. Ο δεύτερος κεντρικός ήρωας, ισάξιος με τον Μίσκιν, είναι η Ναστάσια Φιλίπποβνα, γυναίκα εξαιρετικής ομορφιάς που δεν είναι μόνο εξωτική ή εξωτερική.

Μετά τον Ηλίθιο ο Ντοστογιέφσκι σχεδίαζε να γράψει –και να ολοκληρώσει έτσι τον τύπο του Μίσκιν– ένα άλλο έργο με τίτλο «Η ζωή ενός Μεγάλου αμαρτωλού». Ένα πραγματικό συμβάν τον οδήγησε στη συγγραφή των Δαιμονισμένων. Ο μηδενιστής Νετσάγιεφ εκτέλεσε έναν φοιτητή, τον Ιβάνωφ, που ήθελε να αποσκιρτήσει από την ομάδα του. Στο μυθιστόρημα αυτό ο Ντοστογιέφσκι με τα πρόσωπα του Σάτωφ, του Κυρίλλωφ και του Σταυρόγκιν περνά σε μία βαθιά ανάλυση του αθεϊσμού και της πίστης πέρα από τη μυθιστορηματική πλοκή της υπόθεσης. Τέλος στους  Αδελφούς Καραμαζώφ, το αποκορύφωμα της λογοτεχνικής δημιουργίας του Ντοστογιέφσκι, παρουσιάζονται οργανικά και διαλεκτικά όλες οι μεγάλες ιδέες και τα θεμελιώδη προβλήματα που τον απασχόλησαν. Ο έρως, η ομορφιά, ο πόνος, η ελευθερία, η καταστροφή. Θα σταθούμε κυρίως στον Μύθο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή και στο πρόσωπο του Αλιόσα που συνδέεται με τον τύπο του Μεγάλου Αμαρτωλού, έργο που δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας.

***

Η σχέση μου με τον Ντοστογιέφσκι έχει αφετηρία τα πρώτα φοιτητικά βήματά μου. Καρπός εκείνης της εποχής υπήρξε η έκδοση του 1ου τεύχους του περιοδικού Αναζήτηση το 1981 με αφιέρωμα στον Ντοστογιέφσκι (εξώφυλλο Γιάννη Βράνου). Αρκετά χρόνια μετά, το 1997, ως διδάκτορας δίδαξα επί ένα εξάμηνο με ανάθεση στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ σειρά μαθημάτων με γενικό τίτλο «Έρως και Κάλλος στον Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι, θεολογικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις». Από το 2018 ως επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Θεολογίας του ΕΚΠΑ ενέταξα στο μεταπτυχιακό μάθημά μου «Θεολογία και πολιτισμός» τη μελέτη και σπουδή κάθε φορά ενός μυθιστορήματος του Ρώσου συγγραφέα. Προέκταση των μαθημάτων αυτών ήταν η συμμετοχή και συνεργασία μου με την Όλια Λαζαρίδου στο εργαστήριο «Για τον Ντοστογιέφσκι, Τριήμερο εκδηλώσεων στην Αίγινα με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννησή του» (28-30 Αυγούστου 2021), η συμμετοχή μου στο «Εργαστήρι Σπουδής στον Φ. Ντοστογιέφσκι του Ι. Ναού Αγίου Φιλίππου με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Ρώσου συγγραφέα», ενώ ακολουθούν αμέσως προσεχώς δύο ακόμη εκδηλώσεις. Πρόκειται για το ειδικό αφιέρωμα του Α΄ Αρσακείου Γενικού Λυκείου Ψυχικού στον μεγάλο Ρώσο συγγραφέα Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννησή του (22 Νοεμβρίου) και η συζήτηση «Ο Ντοστογιέφσκι και εμείς. Μία άλλη επέτειος» στο πλαίσιο της 18ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης (27 Νοεμβρίου).

Βιογραφικό σημείωμα

Σταύρος Γιαγκάζογλου

Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής

του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

O Σταύρος Γιαγκάζογλου είναι διδάκτωρ θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και μέλος της Académie Internationale des Sciences Religieuses. Υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός θεολόγος (1988-2003) στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και κατόπιν διετέλεσε Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (2003-2012), του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής και του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων (2013-2017). Σπούδασε θεολογία στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, οικουμενικὴ θεολογία στη Γενεύη (Institut Oecuménique de Bossey) και μεσαιωνική θεολογία και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Fribourg στην Ελβετία. Το 2008 εξελέγη μέλος της Académie Internationale des Sciences Religieuses και το 2019 αντιπρόεδρός της. Από το 2011 είναι μέλος της International Association of Orthodox Dogmatic Theologians και από το 2014 μέλος της Εταιρείας Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου. Υπήρξε διευθυντής του τριμηνιαίου περιοδικού λόγου και τέχνης Ίνδικτος και του τριμηνιαίου επιστημονικού περιοδικού Θεολογία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Από το 2017 συνδιευθύνει την ετήσια έκδοση χριστιανικού διαλόγου και πολιτισμού Ανθίβολα. Είναι συγγραφέας αλλά και διδάσκων από το 2006 του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Ορθόδοξη Χριστιανική Θεολογία και Θρησκευτικός Πλουραλισμός (ΟΡΘ)». Το 2017 εξελέγη Επίκουρος Καθηγητής Δογματικής στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ και ανέλαβε καθήκοντα το 2018.